گزارش ویژه از چهارمین نشست تخصصی تاریخ محلی ایران

به گزارش سایت تاریخ محلی در ادامه سلسله نشست‌های تاریخ محلی ایران، چهارمین نشست تخصصی تاریخ محلی ایران با موضوع تاریخ محلی خراسان به همت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۲۵ دیماه جاری در محل بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی برگزار شد. این نشست در ۴ بخش و در دو نوبت صبح و بعد از ظهر برنامه ریزی شده بود. افتتاحیه نشست در حدود ساعت ۸:۳۰ دقیقه بامداد با تلاوت آیاتی چند از کلام الله مجید و پخش سرود جمهوری اسلامی ایران برگزار گردید. سپس جناب آقای زاهدی ریاست سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به دنبال ایراد سخنرانی اجمالی در باب تاریخ و مورخ به ارائه عملکرد مرکز اسناد آستان قدس رضوی پرداخت و عنوان کرد که در این مرکز بالغ بر سیزده میلیون برگ سند وجود دارد. وی تاکید نمود: «مرکز اسناد آستان قدس رضوی، جامع‌ترین اسناد محلی کشور را از دوره صفوی تاکنون در اختیار دارد» او همچنین در این خصوص خاطر نشان کرد: «تمام اسناد محلی مربوط به خراسان که در این مرکز وجود دارند، نمایه‌سازی شده‌اند و از طریق اینترنت قابل دسترسی هستند.»


زاهدی همچنین با بیان این که چهل هزار قطعه عکس و نیز اسناد ممتاز خاندانی در اختیار این مرکز است، گفت: «برخی از این اسناد، دربردارنده سلسله‌های سادات، بزرگان یا حاکمان منطقه خراسان است».
رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مجموعه تاریخ شفاهی این مرکز را محور بخش دیگری از سخنان خود قرار داد و گفت: «در حال حاضر، حدود ده هزار ساعت مصاحبه با صاحب‌نظران و افراد آگاه درباره شهر مشهد و پیشه‌ها و مشاغل گوناگون در این شهر انجام گرفته و بیش از ۱۵۰۰ ساعت مصاحبه نیز از دیگر شهرهای خراسان بزرگ توسط کارشناسان این مرکز گردآوری شده است که این مجموعه ارزشمند می‌تواند در آینده، خراسان را بهتر از گذشته به کشور و جامعه جهانی معرفی کند.»


در بخش دیگری از این نشست دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی دبیر علمی همایش ضمن خیر مقدم به مدعوین و میهمانان حاضر در نشست به ارائه گزارشی از روند برنامه‌ریزی نشست و اهداف آن پرداخت و عنوان کرد: «مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مجموعه بی‌همتایی از اسناد و منابع تاریخی را جمع‌آوری کرده است که این نشست، خود عاملی برای آشنایی پژوهشگران این حوزه با این منابع و استفاده بهتر از آن‌ها خواهد بود» وی این نشست را نخستین گام در این حوزه برشمرد و تأکید کرد: «در سال‌های آینده، گام‌های محکم‌‌تری در این عرصه برخواهیم داشت».
حسن‌آبادی، این همایش را زمینه‌ای برای آشنایی پژوهشگران حوزه تاریخ خراسان با یکدیگر و همچنین آشنایی با منابع مرکز اسناد دانست و خاطرنشان کرد: «امید است بتوانیم با در کنار هم قرار دادن مجموعه‌ای از این پژوهشگران، شاکله انجمن خراسان‌شناسی را تشکیل دهیم»

سده بیستم، آغاز تحول در تاریخ‌نگاری محلی
پس از این افتتاحیه بخش اول این نشست با عنوان «مبانی و کلیات تاریخ محلی خراسان» با مدیریت دکتر مرتضی نورائی استاد رشته تاریخ محلی و عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان، دکتر رییس‌السادات و سرکار خانم دکتر عظیم زاده آغاز شد. دکتر مرتضی نورائی، عضو هیئت‌رئیسه این نشست در بیاناتی، تاریخ محلی را دارای طول و عرض دانست و تصریح کرد: «منظور از طول، در عمق زمان رفتن و سهم توسعه‌ای را از زمان‌های قدیم یافتن است».


استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، نگرش در عرض را مورد توجه محلی‌کاران جهان در حال حاضر برشمرد و اظهار داشت: «نگرش در عرض به این معنی است که مورخ محلی باید آنچه را که امروز رو به فوت است ثبت کند که از این منظر تاریخ محلی نیازمند به تاریخ شفاهی است». دکتر نورائی با بیان این که تاریخ‌نگاری محلی از سده بیستم وارد مرحله‌ای جدید شده است، اظهار داشت: «در طراحی نگرش جدید، به جای فضایل‌نگاری در تاریخ‌نگاری سنتی، به حقایق‌نگاری پرداخته شده است». وی افزود: «در سنت قدیم، شیب گفت‌وگو به زمان‌های گذشته و باستان می‌رود و اغلب دربردارنده اسطوره‌هاست، اما در سنت جدید، شیب گفت‌وگو در زمان حال است».

بازسازی کتاب فتوح خراسان
در نشست اول دو مقاله ارائه شد. مقاله اول متعلق به دکتر عبدالرحیم قنوات دانش‌آموخته تاریخ اسلام دانشگاه اصفهان و فعال حوزه تاریخ محلی با عنوان «بازسازی کتاب فتوح خراسان» بود. وی در بخشی از چکیده مقاله خود آورده است: «ابوالحسن مدائنی(135-225 ق.) مورخی کثیرالتألیف و در نگارش تاریخ فتح شهرها و نواحی ایران، بخصوص خراسان، برجسته بود. او بیست اثر در باره فتح شهرهای ایران نوشت که از آن میان چهار اثر به خراسان اختصاص داشت. مهم‌ترین اثر او در این زمینه کتاب فتوح خراسان بود، که اگرچه نسخه‌ای از آن در دست نیست، ولی بخش عمده آن در آثار مورخان دوره‌های بعد، به‌خصوص محمد بن جریر طبری (م 310 ق.) نقل شده است.»


قنوات که آثاری مانند «تاریخ نگاری محلی ایران از اسلام تا قرن هفتم هجری قمری» را نیز در کارنامه علمی خود دارد با توجه به آنچه که از منابع اولیه بازمانده است سعی در بازسازی این کتاب نموده بود. کتاب فتوح خراسان که علاوه بر پرداختن به مسئله فتوح یکی از قدیمی ترین منابع تاریخ محلی خراسان نیز محسوب می‌شود اگرچه امروزه در دسترس نیست اما با تلاش این محقق تا حدود زیادی از آنچه که مدائنی در این اثر ضبط کرده است روشن می‌گردد.

مولفه های تاریخ نگاری محلی خراسان در دوره معاصر
مقاله دوم نشست اول متعلق به دکتر حسن‌آبادی بود. وی در بخشی از چکیده مقاله خود آورده است: «بررسی مولفه های نگارش تواریخ محلی در ایران از جنبه‌های مختلفی مانند مورخان، موضوعات به نگارش درآمده، محملهای تاریخنگاری مانند کتابها، مقالات، روزنامه‌ها و پایان‌نامه‌ها نشان می‌دهد که هرمنطقه به تناسب ساختار جغرافیایی، اهمیت تاریخی و برخورداری از زیرساختهای فرهنگی شاخصه‌های محلی نگاری خاص خود را دارد که تاریخ محلییش را از سایر مناطق مشخص می‌سازد.در این میان محلی نگاری در خراسان دوره معاصر از ویژگیهای خاصی برخوردار است که در این مقاله به آن پرداخته می شود. در این بررسی حتی الامکان ازکلیه منابع در دسترس مانند کتابشناسی ها ،سایتهای جستجوی کتاب مانند سازمان اسناد و کتابخانه مرکزی آستان قدس در زمینه شناسایی کتابهای تاریخ محلی اقدام گردید ودر ضمن شناسایی منابع، تواریخ محلی مهم منطقه ای نیز به صورت محتوایی به خاطر بررسی کلیات محتوا و انگیزه های نگارشی مورد تحلیل قرارگرفت» یافته‌های پژوهش این مولف در این مقاله نشان می‌داد که آستان قدس رضوی وحرم مطهر امام رضا(ع)، شهر مشهد و خراسان بر نگارش بیشتر منابع این دوره تاثیرگذار بوده‌اند. شخصیت محلی نگاری خراسان مبتنی بر تکثر محلی نگاری بوده و قدمت تاریخی آن باعث شده تا هویت منطقه ای بر کلیت تاریخ‌نگاری آن موثر باشد. پس از ارائه این مقاله در حدود ساعت ۱۰ بامداد از میهمانان پذیرایی به عمل آمد و نشست اول پایان پذیرفت.
نشست دوم با عنوان آسیب‌شناسی تاریخ محلی خراسان در دوره معاصر و به مدیریت آقایان دکتر تفضلی و دکتر الهی و سرکار خانم دکتر دلبری انجام شد. اگرچه در برنامه زمانبندی نشست دوم ۵ مقاله گنجانده شده بود لیکن در این نشست تنها سه محقق موفق به ارائه آثار خود شدند. در این بخش نخست آقای نعمتی به ایراد سخنرانی پیرامون تاثیر آستان قدس رضوی بر شکل گیری و گسترش فعالیت های تاریخ محلی خراسان پرداختند.


عبدالحمید مولوی تاریخ نگار ناشناخته خراسان
در ادامه آقای محسن حسینی به معرفی یکی از مورخان ناشناخته خراسان پرداختند. عبدالحمید مولوی از دانشوران معاصر خراسان و از کارگزاران برجسته آستان قدس رضوی سوژه مقاله محسن حسینی بود. به استناد مقاله حسینی، مولوی در اوایل دوران پهلوی اول به دعوت محمد طاهر طاهری متولی مسجد گوهرشاد به اداره اوقاف دعوت و در مقام معاون طاهری مشغول به کار شد . و پس از مدتی به آستان قدس منتقل و به ریاست اداره املاک و مستغلات آستان قدس برگزیده شد. حضور او در آستان قدس و علاقمندی به ابنیه و آثار تاریخی خراسان منجر به پدید آمدن آثار و تالیفاتی در این حوزه گردید. چنان که پژوهش‌های وی پیرامون آثارباستانی، مشاهیر خراسان و موقوفات آستان قدس از آثار ماندگار در حوزه تاریخ محلی خراسان است. حسینی در این مقاله به تحلیل آثار تاریخنگاری مولوی پرداخته بود. وی در ادامه به انتقاداتی از روند اداری موجود در برابر محققان برای دسترسی به اسناد آستان قدس پرداخت و از مسئولین امر خواست تا تسهیلاتی برای پژوهشگران جهت استفاده از اسناد و منابع موجود در موزه و مرکز اسناد آستان قدس فراهم آورند.
تاریخ محلی قوچان
پس از مقاله آقای حسینی، جناب آقای محمد جابانی معلم سالخورده و پژوهشگر فاضل قوچانی با سبک و سیاقی متفاوت نسبت به دیگر پژوهشگران به معرفی آثار خود درباره تاریخ و فرهنگ مردم قوچان پرداختند. سخنان ایشان حال و هوای دیگری به نشست داد و لحن دلنشین و کلام گیرای این فرهیخته قوچانی که هر از گاهی با اشعار بزرگان ادبیات فارسی در باره قوچان نیز آمیخته می‌شد توجه همه حاضران را به خود جلب نموده بود.
صحبت ایشان گرچه بیشتر از وقت تعیین شده ای بود که در برنامه زمانبندی شده نشست دوم در نظر گرفته شده بود اما تشویق درخور حضار در پایان کار نشان از آن داشت که هیچ کس از طولانی بودن کلام ایشان ناخشنود نیست.


پس از پایان نشست دوم مدعوین نشست نماز را در جوار بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) به جا آورده و نهار را میهمان میهمانخانه حضرت بودند و پس از مدتی استراحت نشست سوم در حدود ساعت ۱۴ تشکیل شد.
مدیریت نشست سوم بر عهده دکتر اسلامی مدیر و بنیانگذار مرکز ساری شناسی، و آقایان دکتر رمضانی و دکتر قنوات بود. در ادامه این نشست خانم‌ها نجاتی و رضایی که نوبت آنها در نشست دوم به تعویق افتاده بود به ترتیب گزارش‌هایی درباره تاریخ محلی قوچان و تاریخ محلی تربت حیدریه ارائه نمودند که هریک بخشی از طرح تاریخ محلی خراسان بود. در ادامه نیز دکتر اسلامی ضمن تاکید بر اینکه تاریخ هر منطقه از ایران زمین جدای از مناطق دیگر نیست و باید تاریخ محلی خراسان را مرتبط با تاریخ دیگر مناطق ایران و منجمله تاریخ محلی مازندران دانست به معرفی و تبیین فعالیت‌های مرکز ساری شناسی پرداختند. ایشان همچنین با یادآوری دوران دهه ۲۰ هجری شمسی خاطر نشان کردند اگر آن روز تعداد کتب مربوط به تاریخ محلی مازندران ناچیز بود و محققان را به شگفتی وا میداشت امروزه با همت مراکزی مانند مرکز ساری شناسی بالغ بر یکهراز عنوان کتاب درباره تاریخ محلی مازندران موجود است و این پدیده را باید رنسانسی در این حوزه محسوب کرد.



عرصه‌های پژوهش در باب خراسان شناسی در مجموعه اسناد مکمل قاجاریه
سخنران بعدی نشست سوم دکتر نورائی استاد رشته تاریخ محلی و عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان بودند که مقاله‌ای با عنوان «عرصه‌های پژوهش در باب خراسان شناسی در مجموعه اسناد مکمل قاجاریه» ارائه کردند. دکتر نورائی ضمن ارائه توضیحاتی در باره کارگزاری‌های وزارت خارجه در دوره قاجار و کیفیت و کمیت مجموعه اسناد مکمل به تشریح موضوعات تاریخی مانند امور کنسولی، مسایل مرزی، دعاوی حقوقی و جنایی، تلگراف و قرنطینه برای امراض مسری و... پرداختندکه مضامین اصلی این اسناد را تشکیل می‌دهد و هر یک می‌تواند عرصه جدیدی برای پژوهشگران حوزه تاریخ محلی باشد.


مقاله ایشان افزون بر بازنمایی اهمیت اسناد مکمل به مسئله تملک در ایالت خراسان پرداخته بود و موضوعاتی از قبیل مبنای حقوقی تملک اتباع بیگانه در ایران و وضعیت تملک اتباع درجه اول و درجه دوم در خراسان را مورد کنکاش قرار می‌داد.

آرشیو مجلس و اسناد تاریخ محلی خراسان
در ادامه دکتر علی ططری به ارائه مقاله‌ای با عنوان «جایگاه اسناد در بررسی‌های تاریخ محلی با تأکید بر اسناد خراسان در آرشیو مجلس شورای اسلامی بین سال‌های 1287 تا 1320» پرداخت. این مقاله با بررسی اسناد موجود در مجلس شورای ملی پیرامون حوزه جغرافیایی خراسان در ادوار دوم تا دوازدهم (بین سال‌های 1287 تا 1320 خورشیدی)، سعی در پاسخ دادن به سه پرسش اصلی یعنی جایگاه اسناد در بررسی‌های تاریخ محلی، دلایل استفاده اندک از اسناد در پژوهش‌های محلی، و اهمیت اسناد مجلس شورای ملی داشت. در ادامه نشست سوم مقاله‌ای با عنوان « نقش و جایگاه اسناد افشاریه در تاریخ‌نگاری محلی مشهد» از سرکار خانم فاطمی مقدم ارائه شد. مقاله فاطمی مقدم به این یافته‌ها منتج شده بود که مجموعه اسناد افشاریه مرکز اسناد آستان قدس رضوی بدان خاطر که حاصل تلاش و کوشش یک دستگاه اداری و دیوانی است، در برگیرنده اطلاعات اداری، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، کشاورزی، نظامی و مذهب ست و می‌تواند نمایی از شهر مشهد در خراسان دوره افشاریه و به ویژه حیات اجتماعی آن زمان را ارائه نماید. در واقع تنوع و گستردگی دامنه موضوعی این اسناد و ارزش استنادی و اطلاعاتی آن سبب شده که انجام هرگونه پژوهشی پیرامون شهر مشهد در این دوران را نیازمند بهره گیری از این اسناد نماید.


در ادامه نیز آقایان سید مهدی سید قطبی و جنتی به ارائه مقالاتی به ترتیب با عناوین «نگاهی به ارزش‌های اطلاعات تاریخی مطبوعات خراسان با تأکید بر نشریات وابسته به آستان قدس رضوی» و «بررسی یک نسخه ناشناخته از تاریخ محلی خراسان» پرداختند.
نشست سوم حدود ساعت ۴ بعد از ظهر به پایان رسید و از مدعوین و میهمانان نشست پذیرایی به عمل آمد. نشست چهارم و پایانی نیز با مدیریت دکتر نورائی، دکتر یحیی نژاد و دکتر ططری برگزار شد. در این نشست چهار مقاله ارائه شد که دو مقاله آن را دانشجویان دکتری تاریخ محلی دانشگاه اصفهان ارائه دادند.

تاریخ محلی تبعید در خراسان در دوره قاجار و پهلوی اول
ابتدا جناب آقای سادات دانشجوی دکتری تاریخ محلی دانشگاه اصفهان مقاله‌ای با عنوان «تاریخ محلی تبعید در خراسان در دوره قاجار و پهلوی اول» ارائه نمود که مبتنی بر تحقیق اسنادی و دامنه‌دار او در باره پدیده تبعید در تاریخ معاصر ایران از منظر تاریخ محلی است. مقاله وی به مؤلفه هایی مبنی بر معرفی تبعیدیان شاخص، علت و محل تبعیدشان و همچنین تشریح مباحثی شامل انواع تبعیدها به خراسان در دوره‌های قاجار وپهلوی ، ملاک‌های انتخاب تبعیدگاه، تحلیلی ازدلایل تبعید، مقیسه تبعیدگاه‌های تبعیدیان دوره مشروطه نسبت به بقیه دوره قاجار، تضاد عقید تبعیدی با تبعیدگاه، و دخالت روس‌ها در تبعید خراسانیان پرداخته بود.



زائران، راویان تاریخ محلی خراسان
در ادامه نشست پایانی دکتر ابوالحسنی مقاله‌ای با عنوان «زائران، راویان تاریخ محلی خراسان» ارائه نمود. وی معتقد بود خراسان محوری‏ترین نقطه هویت‏بخشی به اقلیت شیعه تا پیش از دوران صفویه، و سپس اکثریت شیعه اثنی‏عشری است. همچنین توجه و التفاتی که شاهان شیعی مانند صفویه و قاجاریه به این سرزمین مقدس داشته‏اند. بررسی تاریخ محلی خراسان به ویژه از نگاه زائران این مکان متبرک را از اهمیت ویژه ای برخوردار کرده است و در این مقاله دو هدف عمده را دنبال می‌کرد: ۱) تدوین تاریخ مراکز اقامتی در مشهد مقدس. ۲) تکمیل تاریخ محلی خراسان بزرگ به ویژه مشهد مقدس.



بررسی مقایسه‌ای تاریخ خیابان کشی مشهد و اصفهان در دوره معاصر
سخنران بعدی نیز سرکار خانم فخری رضایی از دانشجویان رشته تاریخ محلی دانشگاه اصفهان بود. وی مقاله‌ای با عنوان «جیگاه مطالعات تاریخ محلی در روند توسعه شهری در دوران معاصر با تکیه بر مقیسه نظام خیابان‌کشی در دو شهر مشهد و اصفهان» ارائه نمود که علیرغم ضیق وقت و لحظات پایانی نشست به لحاظ بکر بودن موضوع مقاله مورد توجه حضار قرار گرفت. خانم رضایی معتقد بود «در سال‌های نخستین دوره پهلوی مهم‌ترین علت توجه به‏ شهرها ین بود که مدرن‌نمائی بدون اصلاح چهره‌ی آن‌ها غیرممکن پنداشته می‏شد.» و پژوهش وی بر آن بودکه نشان دهد چگونه از نظر تاریخی می‌توان مقایسه ای بین تحولات و نوگرایی در بافت شهرهای قدیمی شهر اصفهان و مشهد، که با احداث خیابان‌های مستقیم آغاز، و به شکل تعریض گذرهای قدیمی در قالب طرح‌های مختلف ادامه داشته، انجام داد. در این مقاله کاربردی مباحثی مانند شریط اقلیمی و تاریخی این دو شهر، ساختار سنتی و نوین معماری، علل فرسودگی و تخلیه بافت‌های قدیمی، ضرورت گسترش و یجاد خیابان‌های نوین به جای بافت‌های قدیمی مورد بررسی قرار گرفته بود.


ارائه دهنده پایانی این نشست نیز جناب آقای نظر زاده بود که درباره ارزش تاریخ شفاهی در مستند سازی موضوعات تاریخ محلی به ایراد سخنرانی پرداخت.



نشست پنجم تاریخ محلی، مهر ۹۳، مازندران، ساری
در پایان این نشست جناب آقای دکتر اسلامی ریاست محترم مرکز ساری شناسی وعده برگزاری نشست پنجم از سلسله نشست‌های تاریخ محلی ایران را در مهرماه سال ۹۳ در استان مازندران و شهر ساری دادند و از حضار برای شرکت در این نشست دعوت به عمل آوردند.