در‌ واخـر دوره ناصر الدین شاه‌ کتابهای نفیسی در شرح شهرها،قرا و قصبات تالیف‌ یافته‌ که‌ بـر پایـه‌ مـدارک جغرافیایی مولفان قدیم و سفرنامه‌های گردشگران،همراهان‌ شاه در سفرنامه‌های او و بازرگانان‌ خارجی‌ تدوین یافته و متضمن‌ مطالبی اسـت که به عنوان منابع‌ دست اول این عصر‌ فوق العاده‌ اهمیت دارند‌.
از‌ جمله ایـن کتابها،مرآت البلدان‌ اسـت.از مـجموعه چهار جلدی کتاب، تنها قسمت اول و چهارم مربوط به‌ جغرافیا و دو جلد دوم و سوم آن،شرح‌ سلطنت سی ساله ناصر الدین شاه‌ است‌.دریغا که مرآت البلدان ناتمام‌ مانده و در این تالیف عظیم، اعتماد السلطنه،در زمـینه جغرافیا از چهار جلد(در حقیقت دو جلد)تجاوز نکرده و جلد اول تا حرف«تا»و چهارم کتاب‌،با‌ حرف«ج»یعنی‌ کلمه«جی»خاتمه یافته و بقیه‌ مطالب نانوشته مانده است.
اما اطلاعات مربوط به بجنورد کـه مـوضوع معرفی کتاب حاضر- کتابچه نفوس این شهر و اطراف آن‌ است-در جلد‌ اول‌ کتاب مرآت البلدان‌ در صفحات 270 تا 277 مندرج‌ است.
اعتماد السلطنه قبل از آنکه‌ جلد چهارم کتاب مرآت البلدان را تالیف کند،در اثـنای جـمع‌آوری اسناد و مقارن اختتام‌ مجلدات‌ تاریخ منتظم ناصری بود که ناصر الدین شاه عزم سفر خراسان‌ کرد.اعتماد السلطنه نیز-که سالها در داخل و خارج،ملتزم رکاب بود-در سال 1300 ق،در سفر دومـ‌ شـاه‌،1همراه‌ او به خراسان رفت و در‌ تمام‌ مدت‌ چهار ماه و سه روز سفر،اطلاعات‌ وافی و کافی از اغلب مکان‌ها،بقعه‌ها،مسجدها و آنچه را خود به چشم دیده بود،در‌ کتاب‌‌ مطلع‌ الشمس گردآوری کرد.
کـتاب مـطلع الشـمس،در حقیقت‌ دانشنامه‌ بزرگی است کـه بـه لحـاظ دارا بودن اطلاعات‌ بسیار گسترده و متنوع در جغرافیا،تاریخ،فرهنگ،هنر و دیگر زمینه‌ها،از‌ اهمیت‌ و اعتباری‌‌ کم مانند برخوردار است.مؤلف،در این اثر ضـمن مـعرفی‌ شـهرها،دهکده‌ها و حتی آبادی‌های‌ کوچک و کم اهمیت،به تـمام ویـژگی‌های جغرافیایی آنها از قبیل آب و هوا،نژاد مردمان‌،تعداد‌ خانوار‌،مغازه‌ها و نوع پیشه صاحبان آنها دقیقا اشاره می‌کند.از سودمندی‌های دیگر‌ کـتاب‌‌ آن اسـت کـه وجه تسمیه اغلب نامجاها را ذکر می‌کند که ضمن اهمیت جـغرافیایی،از لطف‌ و جذابیت‌ خاص‌ برخودار است در این کتاب-از صفحه 114 تا 141-مؤلف آنچه‌ اطلاعات‌‌ درباره‌ بجنورد بدست آورده،نگاشته است.
برای مطالعه این مقاله فایل پیوست را دانلود نمایید