منابع مورد استفاده در این پژوهش همانند سایر پژوهش های تاریخی در دو گروه عمده ی منابع اصلی و فرعی قابل بررسی و نقد می باشد. مجموع منابع مورد استفاده در این پژوهش در چند دسته ی عمده ی اسناد، کتاب خاطرات، تاریخ های محلی، تحقیقات جغرافیایی، آثار نظری و ویژه نامه ها گنجانده شده اند. کتب متعددی در هر یک از زمینه های فوق به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در پژوهش های تاریخ معاصر مازندران می تواند مورد استفاده واقع شود که در ادامه برخی از آنان مورد اشاره و نقد و بررسی قرار خواهد گرفت.
1. اسناد: بخش قابل ملاحظه ای از منابع مربوط به تاریخ معاصر را اسناد تشکیل می دهد، اسناد به دو شکل اسناد آرشیوی و اسناد گردآوری شده به شکل کتاب و مجموعه ها در دسترس می باشند. هر دو دسته از اسناد در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته اند و نقشی تعیین کننده در اثبات فرضیات داشته اند.
1-1. اسناد آرشیوی: در این پژوهش، اسناد موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ی ملی با نام اختصاری "ساکما" در باب مازندران در سال های حاکمیت پهلوی دوم مورد استفاده واقع شده است. اسناد آرشیوی موجود مرتبط با تاریخ مازندران در عصر پهلوی دوم، در دو مقطع از تنوع بیشتری برخوردار می-باشد. نخست؛ از سال 1320/ 1941.م یعنی سقوط پهلوی اول و اشغال مازندران به دست نیروهای متفق شوروی و در نهایت کودتای سال 1332/ 1953م. در این فاصله ی زمانی، مازندران با تغییراتی در ساختار حاکمیت محلی، تأثیرات سیاسی و اجتماعی حزب چپ گرای توده در نهادهای محلی و نفوذ کنسولگری شوروی در این تحولات رو به رو بود.
دوم؛ سالهای نخست دهه ی چهل که با اجرای اصلاحات ارضی در روستاهای مازندران مواجه ایم. اختلاف بر سر تقسیم اراضی، تغییرات طبقاتی و جابجایی جمعیتی ناشی از اصلاحات ارضی، طرح های اشتغال برای جمعیت جدید شهرنشین و مطرح شدن شخصیت های سیاسی جدید در سطح محلی، مهم-ترین مضامین اسناد مرتبط با اصلاحات ارضی در مازندران می باشد. اسناد موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ی ملی، مبنای اصلی پژوهش در موضوع مورد بحث این نوشتار می باشد. برای تکمیل محورهای این پژوهش و پاسخ به سؤالات مطرح شده، حدود 200 برگ سند مرتبط با فعالیت¬های حزبی در مازندران، وضعیت طبقات اجتماعی چون کارگران و اصناف، وقایع مهم اجتماعی چون اصلاحات ارضی بررسی و نهایتا مورد استفاده قرار گرفته است.
اما در ارتباط با وقوع انقلاب اسلامی و تحولات محلی در این سال ها، اسنادی موجود نبوده و همچنین اسناد مرتبط با گروهک های چپ گرا، به ویژه در سال های منتج به انقلاب، اکنون در دسترس نمی باشد؛ لذا برای تکمیل اطلاعات مربوط به این مبحث، به پاره ای از خبرنامه ها و ویژه نامه های متعلق به همین گروهک ها و مصاحبه با اعضای پیشین اکتفا شده است.
1-2. مشروح مذاکرات مجالس شورای ملی: شرح مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی در فاصله سال های 1320/ 1941م نیز دسته ای دیگر از منابع اسنادی است که اطلاعاتی ارزشمند از وضعیت کرسی های نمایندگی مازندران در مجلس شورای ملی می دهد. مشروح مذاکرات، آماری دقیق از تعداد نمایندگان مازندران در ادوار مختلف، افزایش تعداد نمایندگان و حوزه های انتخابی مازندران در طول ادوار مختلف ارائه می دهد. علاوه بر این می توان گرایشات سیاسی و تعلقات حزبی این نمایندگان را هم گام با تحولا در سطح ملی مورد بررسی قرار داد. مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی که از طریق سایت اینترنتی مجلس شورای ملی در دسترس است، به طور کامل شرح مباحث مجلس شورای ملی را از مجلس سیزدهم تا بیست وسوم که مقارن با انقلاب اسلامی است را در اختیار همگان قرار داده است. از جمله محدویت های منبع فوق در این تحقیق، کمبود یا فقدان اطلاعات از سوی نمایندگان حوزه های انتخابی مازندران در انعکاس وضعیت شهرستان های استان مازندران و تحولات سیاسی و اجتماعی استان در سال های حاکمیت پهلوی دوم می باشد. این ضعف حتی در ارتباط با شخصیتی چون ایرج اسکندری که از حوزه ی انتخابی ساری و از سوی حزب مخالف سلطنت، توده روانه ی مجلس شده بود نیز به چشم می خورد. در شرح مذاکرات مجلس شورای ملی سیزدهم تا بیست و سوم نمی توان سخنرانی یا نطق پیش از دستور از نمایندگان مازندران مشاهده نمود که در آن صحبتی از وضعیت حوزه ی انتخابی خویش کرده باشند. عمده محتوای سخنان این نمایندگان، تایید و تمجید از سلطنت پهلوی دوم و دعا به جان ایشان بود.
1-3. مجموعه اسناد: مجموعه کتاب هایی که اسنادی با موضوع مشخص را گردآوری نموده اند، دسته ی دوم از اسنادی می باشند که در این پژوهش مورد استفاده واقع شده است. مهم ترین مجموعه های اسنادی مورد استفاده در این پژوهش به شرح زیر می باشد.
اسناد احزاب سیاسی ایران (1376) در دو جلد توسط بهروز طیرانی از جمله¬ی این مجموعه اسناد مکتوب است. این مجموعه از سوی سازمان اسناد ملی و پژوهشکده¬ی اسناد انتشار یافته است. اسناد مرتبط با نفوذ کنسولگری شوروی در ساری و نیز درگیری¬های خیابانی احزاب در سال¬های پس از جنگ جهانی دوم مورد توجه گردآورنده¬ی این مجموعه بوده است. مجموعه¬ اسناد دیگری که از سوی خانه¬ی کتاب چاپ شده، اسنادی از سیاست¬های فرهنگی و اجتماعی دوره¬ی پهلوی دوم (1391) است. همانطور که از نام این اثر پیداست، سیاست¬های فرهنگی پهلوی دوم در ارتباط با کنش¬های فرهنگی محلی در روزنامه و تلویزیون در جلد اول مورد توجه قرار گرفته است. مرکز پژوهش¬های اسناد ریاست جمهوری نیز در سال 1390 مجموعه اسنادی مرتبط با سال¬های 1311/ 1932م تا 1357/ 1978م را تحت عنوان اسنادی از مهاجرت داخلی ایران (1390) را منتشر نمود. این مجموعه حاوی اطلاعاتی ارزشمند از دگرگونی¬های اقتصادی، طبقاتی و جمعیتی مازندران در دوره¬ی پهلوی دوم می¬باشد.
وجه اشتراک این مجموعه¬ها، فقدان تحلیل و انتقال دیدگاه مؤلف یا گردآورنده می¬باشد، چه بسا هدف از گردآوری و انتشار این مجموعه¬ها نیز ارائه¬ی اثری تحلیلی نبوده است. مجموعه¬های اسنادی در جهت تسهیل پژوهش¬های موضوعی، برای پژوهشگران تاریخ عمل می نماید و پژوهشگر با بهره از این مجموعه¬ها به تکمیل و ارائه¬ی تحلیل در کار خود دست می¬زند. در مجموعه¬های اسنادی فوق، اطلاعات مرتبط با فعالیت¬های حزبی و تغییرات طبقاتی در مازندران عصر پهلوی دوم، اندک بوده اما همین اطلاعات اندک در تکمیل اطلاعات اسناد آرشیوی راهگشا بوده است. از دیگر نکات قابل توجه در بررسی این دسته از منابع، تمرکز اخبار و اطلاعات در سال¬های 1320/1941.م تا 1332/1953.م می¬باشد. اغلب اسناد و منابع تاریخی مرتبط با تاریخ پهلوی دوم تا سال 1332/1953.م یعنی تا وقوع کودتای 28 مرداد را شرح و بسط داده و کمتر به تحولات دو دهه¬ی آخر حاکمیت پهلوی در ایران پرداخته¬اند. این کمبود اطلاعات در بررسی تحولات محلی نیز مؤثر بوده است.
در ادامه نقد یک مورد از آثار انتشار یافته در حوزه ی مجموعه اسناد که با موضوع پژوهش ارتباطی نسبی داشته، پرداخته شده است. قابل ذکر می باشد که عمده آثار مجموعه اسنادی که با این پژوهش پیوند میابد به فعالیت احزاب و گروه های سیاسی در مازندران دوره ی پهلوی ارتباط میابد. در باب طبقات و اقشار اجتماعی مازندران، اطلاعات چندانی از این دسته آثار به دست نمی آید.
1-3-1. انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، روزشمار مازندران (1391). تهران: مرکز اسناد تاریخی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران؛ مجموعه اسناد مرتبط با وقوع انقلاب اسلامی در استان¬های مختلف از سوی مرکز بررسی اسناد تا به امروز منتشر شده که در سال 1391/ 2012.م مجموعه¬ای دو جلدی مربوط به انقلاب اسلامی در مازندران نیز انتشار یافت. جلد نخست این کتاب دوازده فصل و جلد دوم شامل پنج فصل می¬باشد. عمده¬ی مطالب انعکاس یافته به واسطه¬ی اسناد در این مجموعه، به وقایع انقلابی استان در سال¬های 1356/1977.م و 1357/1978.م اختصاص یافته است. این مجموعه¬ی دو جلدی با محوریت روایت رخدادهای شهر ساری نگارش یافته، هرچند در برخی قسمت¬ها به جریان¬های انقلابی سایر شهرستان¬های استان نیز اشاره شده است.
ناشر در مقدمه¬ی این اثر، از طریق توصیف روش سازمان امنیت کشور (ساواک) در جمع آوری و انتقال اخبار، تصویر ذهنی مناسبی جهت مطالعه¬ی متن کتاب برای خواننده فراهم نموده و از برخی ویژگی¬های اسناد ساواک سخن به میان می¬آورد. برای نمونه، در این اسناد به جای مرگ بر شاه از عدد 66 و یا به جای نام محمدرضا پهلوی از کلمه¬ی منصور استفاده می¬شد. ناشر با ذکر این مقدمات، بستر فکری مناسبی جهت جلب خواننده به وقایع مازندران ایجاد می¬نماید. این مجموعه اسناد، اخبار انقلاب اسلامی را در سطح محلی انعکاس داده است.
این مجموعه انعکاسی از دیدگاه دستگاه امنیت پهلوی دوم نسبت به فعالیت¬های سیاسی مخالفان حکومت در مازندران می¬باشد. ساواک در سال¬های پایانی حاکمیت پهلوی، یک دسته بندی از مخالفان خود در این استان ارائه نمود که در آن روحانیون و گروه¬های چپ مارکسیست را مهم¬ترین مخالفان حکومت در مازندران برشمرد. مهم¬ترین اطلاعات ارائه شده توسط این مجموعه¬ی اسناد در باب فعالیت روحانیون مازندرانی در جریان انقلاب اسلامی می¬باشد. (انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، 1391: ج1، 43) این اثر به عنوان مجموعه¬ی تحقیقی جدید و مستند به ویژه در ارتباط با اوضاع سیاسی و اجتماعی مازندران در سال¬های پایانی حاکمیت پهلوی دوم و وقایع منتج به انقلاب اسلامی در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین این مجموعه اسناد در زمره¬ی پیشینه¬ی آثار تحقیقی مرتبط با این پژوهش مطرح می¬باشد.
ناشر تاکید می¬نماید که برای جمع¬آوری اسناد مرتبط با مازندران، کلیه¬ی پرونده¬های افراد و گروه¬های سیاسی فعال در این سال¬ها، بدون در نظر گرفتن پایگاه فکری آنان مورد بررسی قرار گرفته و هیچ سندی در این راستا، بنا به دلایل سیاسی یا اجتماعی حذف نشده است. اسناد مورد استفاده در این کتاب، به وضوح شرایط فکری و اجتماعی حاکم بر شهرهای مختلف مازندران و واکنش مراکز آموزش عالی مازندران نسبت به نهضت امام خمینی و دسته¬بندی¬های سیاسی مخالفان در مازندران، در آستانه¬ی انقلاب سال 57 و اندکی پس از آن را به نمایش گذارده است.
2. کتاب ها
2-1. مهجوری، اسماعیل، ( 1345 )، تاریخ مازندران، ج2، ساری: اثر: اسماعیل مهجوری از چهره های فرهیخته ی مازندران می باشد، وی کتاب دو جلدی تاریخ مازندران را در سال 1345/ 1966م به نگارش در آورد. جلد دوم این کتاب به طور کامل وقایع تاریخ معاصر مازندران در دوران قاجار و پهلوی را پوشش داده است. مهجوری اطلاعاتی کامل از تحولات در تقسیمات اداری استان، تولد شهرهای صنعتی، اجرای برنامه های عمرانی و رفاه اجتماعی و توسعه ی شهری در مازندران دوره ی پهلوی دوم را در دومین جلد از کتابش ضبط نموده است. به نظر می رسد مهجوری، نگاهی همراه با تسامح نسبت به سلسله ی پهلوی و اقدامات آنان را مازندران داشته، شاید همین امر سبب شده که وی هیچ گونه اطلاعی از وضعیت مازندران در فاصله سال های 1320/1941م تا 1332/1953م ارائه ندهد. مهجوری در توصیف وضعیت مازندران در این سال ها، تنها به طور گذرا به آشوب و عدم امنیت مازندران به واسطه ی اشغال بیگانگان اشاره کرده اما در مقابل به شرح و بسط فراوان به توسعه ی اقتصادی، رفاه اجتماعی و اصلاحات ارضی در مازندران پرداخته، مهجوری در توصیف مازندران در دهه ی چهل می گوید: مازندران در دوران اصلاحات ارضی رو به ترقی گذاشت. ( مهجوری، ج2، 1345: 333 ) کتاب تاریخ مازندران از اسماعیل مهجوری را باید، منبعی موافق با اقدامات پهلوی دوم دانست.
2-2. طبری، احسان. ( 1366 ). خاطراتی از تاریخ حزب توده، تهران: امیرکبیر: مجموعه خاطرات احسان طبری، به قلم وی، توسط انتشارات امیرکبیر به چاپ رسید که در تدوین این پایان نامه بسیار راهگشا بوده است. احسان طبری از اعضای اولیه ی حزب توده بود، وی پس از کنگره ی اول حزب، عازم مازندران شد. وی علت این انتخاب را علاقه به زادگاهش عنوان نموده، طبری همچنین در ایجاد انسجام در تشکیلات محلی حزب توده در مازندران نقشی مهم ایفا نمود. بخشی از خاطرات وی، شرح روزگار پرتلاطم مازندران از سال 1320/1941م تا 1332/ 1953م است. در این مجموعه خاطرات ضمن اشاره ی نوبیسنده به مشکلات داخلی یکی از شاخه های محلی حزب توده، اطلاعات قابل توجهی از وضعیت اجتماعی مازندران در این سال ها ذکر شده که می تواند مورد استفاده ی پژوهش گران تاریخ معاصر مازندران قرار گیرد.
خاطرات احسان طبری در محتوا و عنوان، تنها درباب تحولات سیاسی و اجتماعی مازندران نمی باشد. اما این خاطرات به واسطه ی انعکاس وقایع دوران حضور وی به عنوان نماینده حزب توده در این استان، می تواند به عنوان یک منبع تحقیق مورد استفاده و استناد قرار گیرد. فقدان منبعی مستقل درباره ی تاریخ سیاسی مازندران در دوره ی پهلوی و یا تاریخ حزب توده ی مازندران، این کتاب را به عنوان یک منبع موثق مطرح می نماید. مهم ترین موضوعاتی که در نوشته های طبری از مازندران آن سال ها ذکر شده، درگیری های هواخواهان حزب توده و وطن در شهرهای استان، اختلافات داخلی اعضای شاخه ی محلی حزب، مراودات توده ای ها با کنسولگری شوروی و تلاش سازمان یافته ی حزب برای نفوذ در بین طبقات مختلف می باشد.
در استفاده از کتاب های خاطرات از جمله این اثر، یک نکته باید مورد توجه قرار گیرد. با توجه به وابستگی های سیاسی و ایدئولوژیک این افراد، در برخی مواقع، انتقال اخبار و اطلاعات همراه با بزرگ نمایی و حب و بغض بوده است. طبری سال های متمادی در مسکو بود و در سال 1361/ 1982م به ایران بازگشت و زندانی شد، و بر اثر بیماری درگذشت.
2-3. اسکندری، ایرج. ( 1373 )، خاطرات ایرج اسکندری، تهران: موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی: مجموعه خاطرات ایرج اسکندری به همت موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی انتشار یافت. ایرج اسکندری نماینده ی مجلس از حزب توده ی ساری نیز خاطرات جنجالی خود را در دهه ی هفتاد به چاپ رساند، تلاش وی در زدودن اتهامات وارده به ویژه در مورد این تهمت که وی به دنبال استقلال و ایجاد دولت خودمختار تبرستان بوده، وی را به یک شخصیت پر حاشیه در تاریخ مازندران معاصر تبدیل نمود. اسکندری در خاطراتش این اتهامات را ساخته ی دستگاه امنیتی پهلوی دوم و اشتباه می داند، با این وجود نقش خود را در انتصابات و تحولات مازندران در سال های پس از جنگ جهانی دوم رد نمی کند.
ایرج اسکندری به عنوان موسس حزب استقلال طلب طبرستان و طرفدار فعالیت های چریکی شناخته شد، بخش عمده ی اتهامات وارده به وی از سوی رقیب هم حزبی اش احسان طبری مطرح گشت. اسکندری از اعضای اولیه حزب توده، منصب هایی چون، نماینده مجلس شورای ملی از شهر ساری و برای مدتی در دولت قوام به عنوان وزیر بازرگانی را عهده دار بود. او که در سال 1327/ 1948م به اتهام مشارکت در طرح ترور شاه به مرگ محکوم شده بود، به اروپا متواری شد و در دهه ی شصت در کشور آلمان درگذشت. کتاب خاطرات او به عنوان منبع ارزشمند در ارتباط با حزب توده و بخشی از آن خاطرات فعالیت او در تشکیلات حزبی مازندران می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
در جهت آشکار نمودن سوالات مطرح شده در این پژوهش و آشکار نمودن ابهامات موجود در بخشی از تاریخ معاصر مازندران، منابع، تحقیقات و اسناد فوق مورد واکاوی و استفاده قرار گرفته است. با این وجود در برخی از مباحث به دلیل فقدان منابع یا اسناد آزاد شده، همچنان نقاط غیر شفافی به چشم می خورد که امید است، پژوهشگران آتی به آن بپردازند.