معرفی شاهزاده علی قلی میرزا اعتضادالسلطنه
شاهزاده علی قلی میرزا اعتضادالسلطنه پسر پنجاه و چهارم از زن پنجاه و دوم فتحعلیشاه قاجار در حدود سال 1234 قمری برابر 1198 شمسی متولد شد. مادر وی گل پیرهن خانم از ارامنه تفلیس (لکن معروف بگرجی ) چهار فرزند به نام های خاور سلطان بیگم، عباسقلی میرزا ،نورالدهرمیرزا و علی قلی خان برای فتحعلی شاه به دنیا آورد. دوران کودکی و جوانی علی قلی خان در ایام سلطنت فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار سپری شد، وی از نوباوگی به آموختن دانش شوق و رغبت تمام داشت و چنان به کتاب مانوس شده بود که آن را از خود رها نمی کرد. بر اساس نوشته های شاهزاده علی قلی میرزا، نخستین بار میرزا نظرعلی حکیم باشی از طرف خاقان به تربیت وی همت گماشت و مدت هفت سال تحت تعلیم ادب و فرهنگ قرار داشت . نامبرده از افاضل شاهزادگان قاجار و مردی با ذوق و صاحب تألیفاتی چند بود، هنگام فوت محمد شاه قاجار، در شمیران تهران، زن او ملک جهان خانم ملقبه به مهدعلیا با حمایت و کمک پیشکارش اعتضادالسلطنه که یکی از دوستان مخصوصش بود تا رسیدن پسرش ناصرالدین میرزا ولیعهد از تبریز زمام امور را به دست داشت. این اولین حضور پررنگ سیاسی شاهزاده علی قلی میرزا بود.آنچه از فحوای نوشته اعتضادالسلطنه برمی آید در دوران حیات پدر و سلطنت بردرزاده اش محمدشاه در کار سیاست دخیل نبوده است و بیشتر عمر را به تحصیل و شعر و شاعری می گذرانده است.
در جلد سوم منتظم ناصری در این باب چنین نوشته شده :« ونواب معظم لها بنظم شهر و توابع دارالخلافه و تمهید مقدمات جلوس پادشاهی رأ‌‌ی و تدابیر صایبه فرموده شاهزاده علیقلی میرزا را که بزیور فضل و دانش آراسته بود بوزارت خود اختیار و طرف مشورت در امور قرار داده اند». چون بین علیقلی میرزا_مهدعلیا و میرزا آقاخان نوری عوالم یگانگی موجود و به اتفاق هم بر علیه میرزا تقی خان امیرکبیر کار می کردند و نظر این بود که میرزا آقاخان صدر اعظم شود از این جهت همیشه علی قلی میرزا اعتضادالسلطنه مورد سوءظن امیرکبیر و تا امیرکبیر زنده بود به اتکاء مهدعلیا می زیست. در سال 1272 ق. به اعتضادالسلطنه ملقب و در 1274 ق. به ریاست مدرسه دارالفنون و در 1275 به وزارت علوم (وزارت فرهنگ) منصوب گردید.
در سال 1275ق . علی قلی میرزا شاهزاده دانش پرور درصدد برآمد که یک عده از شاگردان تحصیلکرده دارالفنون را برای تکمیل علوم و فنون به اروپا بفرستد. چون در این تاریخ ناصرالدین شاه ، حسنعلیخان گروسی (امیر نظام) را به سفارت مخصوص به دربار فرانسه و انگلیس می فرستاد، وزیر علوم 42 نفر از این محصلین را به ریاست عبدالرسول خان نواده حاج محمد حسین خان نظام الدوله صدر اصفهانی با حسنعلیخان گروسی روانه پاریس نمود و قرار شد که سرپرستی و اداره امور و نظارت در کار تحصیل ایشان با شخص حسنعلیخان وزیر مختار باشد.
احداث نخستین سیم تلگراف در تهران در سال 1272ق. به اعتضادالسلطنه واگذار شد وی با مساعدت کرزز صاحب منصب توپچی و معلم دارالفنون از افسرانی که شادروان میرزا تقی خان امیرکبیر برای دائر کردن دارالفنون استخدام کرده بود نخستین خط تلگراف را بطور نمونه از عمارت سلطنتی تا باغ لاله زار احداث کرد .
در سال 1283ق. تلگرافخانه را به اعتضادالسلطنه به مقاطعه دادند. در این سال ناصرالدین شاه به فکر تشکیلاتی برای مملکت افتاد و هر کسی را سر کاری گذاشت و حدود اختیارات هریک را تعیین و اموراتی را به وی محول نمود البته این کار هم خیلی موقتی بود و در همین سال چون موضوع روی هوس شاهانه صورت گرفته بود تشکیلات مزبور به کلی بهم خورد. اعتضادالسلطنه در این تشکیلات علاوه بر ریاست دارالفنون، وزیر علوم و صنایع و معادن و تجارت و تلگراف و تصدی روزنامه دولتی و سرپرست چاپخانه های کشور و ولایات و کارخانه ها بود، حکومت ملایر و تویسرکان نیز به عهده او واگذار شد. در سال 1288ق. پس از مراجعت ناصرالدین شاه از عتبات (عراق) با مشورت حاج میرزا حسینخان مشیرالدوله مجلس دارالشورای کبری را امر به تشکیل داد و اعتضادالسلطنه به عضویت آن مجلس انتخاب گردید. در سال 1298ق. حکومت بروجرد نیز بر سایر مشاغلش افزوده شد.
در سال 1290ق. در سفر اول ناصرالدین شاه به اروپا از همراهان شاه (ملتزمین رکاب) بود. در سال 1295ه.ق امر بنایی دولتی یا به اصطلاح آن زمان اداره بنایی دیوان اعلی را به عهده وی واگذار نمودند. از کارهای اعتضادالسلطنه وزیر علوم تأسیس روزنامه هفتگی به نام (روزنامه ملت سنیه ایران) به چاپ سنگی در سال 1283ه.ق یعنی 9 سال پس از انتصابش به وزارت علوم می باشد و پس از انتشار دو شماره نام آن به روزنامه ملتی تبدیل می شود. روزنامه مزبور چهارسال و اندی از سال 1283 تا 1287ق. مجموعا 34 شماره در تهران منتشر شده و منشی یا سردبیر آن میرزا حسن حکیم سامانی پسر قاآنی شیرازی بوده است.
اعتضادالسلطنه چون مایه کاملی از معلومات قدیمه مخصوصا شعر و ادب و حکمت و ریاضی داشت اغلب اوقات خود را به مطالعه کتب و معاشرت با اهل فضل و ادب می گذراند و خود نیز مانند اغلب پسران فتحعلیشاه شعر نیز می گفت و فخری تخلص می کرد و کتابخانه مهم و معتبری جمع آورده بود که پس از فوتش تمام آن را برای مدرسه سپهسالار جدید خریداری و وقف بر آن مدرسه گردید.
در سال 1275ه.ق. که وزیر علوم شد علاوه بر لقب اعتضادالسلطنه ای که داشت به وزیر علوم نیز ملقب گردید. پس از آنکه اداره امور مدرسه دارالفنون به عهده اعتضادالسلطنه محول گردید در سال 1279ق. مالیات ولایات ملایر و تویسرکان برای هزینه و مصارف مدرسه مزبور اختصاص یافت و چون حکومت این دو ولایت مدتها با اعتضادالسلطنه بود او همیشه نایب الحکومه ای برای اداره امور حکومتی و جمع آوری مالیات ولایات مرقوم از طرف خود به آنجا مأمور و گسیل می داشت. اعتضادالسلطنه با وجود وظایف سنگین و گوناگونی که شاه به او سپرده بود در نظر داشت دایره المعارف جامع و معتبری تالیف و طبع کند. مقدمات این کار را فراهم و مقداری از مطالب آن را آماده کرد کرد اما مرگ امانش نداد و پس از درگذشتش همه این سوابق به دست محمد حسن خان اعتمادالسلطنه، رئیس دارالترجمه و دارالطباعه، افتاد. وی مجمعی از چند تن دانشمندان آن زمان چون شمس العلمای عبدالرب آبادی، محمد حسین خان فروغی ذکاء الملک، میرزا ابوالفضل ساوجی، و چندتن دیگر تشکیل داد و بدین کار پرداخت.
اعتضادالسلطنه در شب عاشورا سال 1298ق. در تهران در گذشت و در حضرت عبدالعظیم (شهر ری) به خاک سپرده شد. تألیفات عمده او به شرح ذیل می باشد. تاریخ وقایع و سوانح افغانستان؛ فلک السعاده در ابطال ستاره شناسی که در سال 1278ق. به چاپ رسیده؛ اکسیر التواریخ و تاریخ متنبئین و کیفیت ظهور سید علی محمد باب که نسخه های خطی آنها باقی است و علاوه بر آن آثاری چون جغرافیای محال مازندران، رصدخانه مراغه، سرگذشت امامزادگان شهر ری را نیز نگاشته است .در میان آثار ذکر شده دو اثر جغرافیای محال مازندران و تاریخ وقایع و سوانح افغانستان در زمره منابع تاریخ محلی محسوب می شوند.
اعتضادالسلطنه پسری داشته است به نام محمد حسن میرزا که در اوائل سال 1298ه.ق. به پیشخدمتی ناصرالدین شاه پذیرفته شد و بعدها معروف گردید به شاهزاده پیشخدمت و در سال 1309ق. ملقب به معتضدالسلطنه گردید. معتضدالسلطنه از حیث معلومات_عرضه_کفایت_درایت_حیثیت و احترام_ به هیچ وجه به پدر خود شباهت نداشت. وی پس از درگذشت پدر ،اموال فراوان او را به عیش و نوش تمام کرد و پیش از مشروطیت از پیشخدمتان مخصوص ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه بود و در دوره مشروطیت غالبا از طرف وزارت کشور به معاونت حکومت ها تعیین می شد.