تاریخ آینده ، تاریخ راهبردی
با گسترش علوم و دانش و پیچیده شدن روابط در ابعاد گوناگون جهت توسعه نظام بشری، انسانها به دنبال یافتن راهی جهت پیش بینی حوادث و رخدادها بودند تا از آن، جهت دست یابی به آینده ای روشن تر و تامین اهداف عالی خود استفاده نماید. به عبارتی آینده پژوهی در برگیرنده مجموعه تلاشهایی است که با استفاده از تجزیه و تحلیل منابع، الگوها و عوامل تغییر یا ثبات ، بستر مناسب جهت رشد و ارتقا استعدادها به ساختن آینده ای روشن با اهداف کلان می پردازد. آینده پژوهی به ما نشان می دهد که از دل تغییر دادن یا ندادن امروز چه فردایی شکل می گیرد.
راهبرد واژه ای که فضلای فارسی دان برای ترجمه استراژی در نظر گرفته اند، به طراحی و مدیریت های کلان در جوامع انسانی نظر دارد . واژه استراژی به زبان لاتین متعلق است و رومیان درعصر باستان آن را برای فرمان دهی جنگ های بزرگ و طولانی مدت بکار می بردند. کسانی را که فرمان دهی چنین جنگ هایی را بر عهده داشتند استراتژ می نامیدند و برنامه جامع و کلان نگر آنها که خود مشتمل بر اقدامات بسیار و عملیات کوچک تر و متعدد بود ، استراتژی خوانده می شد. انجام کارهای بزرگ و قرار گرفتن نام اشخاص در کنار نام بزرگان در کتاب های تاریخ مستلزم آشنایی با اقدامات بزرگان پیشین و توجه در چگونگی اندیشه و عمل آنهاست . به همین دلیل استراتژیست ها با مطالعه تاریخ و توجه در اعمال بزرگان و در نظر گرفتن کارهای بزرگ و به تعبیری به یاد ماندنی در تاریخ به چنین درجه ای می رسیدند.
انطباق اندیشه ها و اعمال راهبردی با دانش تاریخ را می توان به سادگی و آسانی چنین یافت که تاریخ علمی جامع است و همه جنبه ها و جلوه ها زندگی انسان را در خود دارد چنانکه در استراتژی نیز چنین است. همچنین تاریخ علمی است که به زمان به صورت بلند مدت می نگرد. تاریخ دانشی استراتژیک است و کسانی که درکی صحیح و احاطه ای کامل بدان دارند همواره از نگاهی بلند مدت و جامع از امور برخوردار می شوند از این روست که همواره کسب دانش تاریخی و بهره مندی از تجارب بزرگان در تاریخ و یا اطلاع از چگونگی وقایع بزرگ برای مدیران هر جامعه و به خصوص سیاست مداران لازم است.
با توجه به نیازهای متنوع و گسترده جوامع کنونی در دنیای امروزی فقط با مطالعات دقیق و همه جانبه و در همان حال با در نظر گرفتن زمان های بلند مدتی که در پیش رو دارند می توانند به خواسته های خود که همان توسعه و پیشرفت است نائل شوند. مسائلی مانند جمعیت و افزایش و کاهش آن حفظ منابع آب وخاک، مدیریت تولید و مصرف انرژی مشکلات زیست محیطی ، بهداشت عمومی تعلیم و تربیت همگانی، توسعه ارتباطات و بسیاری از امور دیگر با برنامه ریزی های بلند مدت و با محاسبات آماری و تحلیل شرایط موجود و طراحی شرایط مطلوب و نیز تشخیص و تعیین مراحل و منازلی که می توان بدان دست یافت قابل مدیریت هستند. بخشی از این مطالعات بر گذشته تاریخی یک ملت و شناخت استعداد ، امکانات و تنگناهای آن مبتنی است و بخشی دیگر درک آرمان تاریخی آن است. سیر تاریخی هر جامعه نشان خواهد داد که رو به سوی کدام آینده باید داشته باشد. در واقع تاریخ علاوه بر (زمان) بلند نگری، بر کلیت و تمامیتی از شرایط جوامع در زمان های متفاوت مبتنی است که کمتر دانشی از چنین بینشی برخوردار است. از این روست که یافتن علل عظمت یا انحطاط ملت ها و دولت ها بر عهده دانش تاریخ قرار دارد. پیشگامان و بزرگان فلسفه تاریخ مانند ویکو، منتسکیو، هگل، اشپینگر، توین بی، ابن خلدون، ابن مسکویه و دیگران در واقع با در نظر داشتن افق بلند آینده جوامع انسانی و دل مشغولی نسبت به آن آراء و نظرات خود را ارائه کرده اند. اندیشه های این بزرگان بیانگر این است که نگاه راهبردی تاریخ فقط به گذشته ها معطوف نیست بلکه هدف از بررسی های تاریخی ساختن آینده جوامع و گام برداشتن در مسیری به سوی آینده است که بیشترین درصد تضمین موفقیت را داشته باشد.
خبرگان و اندیشمندان هر علمی همواره دغدغه های چگونگی کارایی و آینده دانش خود را دارند. مورخان نیز از این امر مستثنی نیستند. این گستردگی دغدغه دامن گیر مورخان پیشین و فعلی نیز است. گذشته (past) در جهان متغیر امروز پیوسته دچار تفسیرهای گوناگونی می شود. جهان امروز با ابزارها و وسایل متفاوتی که در اختیار مورخ قرار می دهد راه او را در فهم گذشته هموارتر می سازد. اما این گذشته در همه حال از کانال شاهد یا گواه، توان رؤیت در صحنه تاریخ را می یابد.به دنبال دستاوردهای مورخین، خوانندگان تاریخ ، از یک سو با گذشته و حال از سوی دیگر با آینده تعامل پیدا می کند. مورخان می دانند که نمی توانند از مشکلات و معضلات آینده و برنامه های ملی فارغ باشند، با توجه به این که اتفاقات گذشته قابل تغییر نیستند اما آنچه که پیوسته تغییر می کند زمان های مختلف و رشد و توسعه تواناییها و نوع تغییرات و حوادث در جریان است. مورخ با در نظر گرفتن این دو مسئله یعنی عدم تغییر حوادث گذشته و تداوم تغییرات در زمان حال پیوسته نگاهش به سوی آینده است.
منابع:
نورائی ، مرتضی ، تاریخ آینده و اسناد ، تاریخ معاصر ایران ، دوره ششم ، ش24، زمستان 81 .
خیراندیش ، رسول ،تاریخ دانش راهبردی، دوره سیزدهم، ش2، زمستان 90.