دکتر معصومه گودرزی

دکتری: دکتری تاریخ محلی دانشگاه اصفهان
کارشناسی ارشد: دانشگاه اصفهان، ۱۳۹۰
کارشناسی: دانشگاه اصفهان، ۱۳۸۸

حافظه تاریخی

حافظه تاریخی حافظه جمعی(Collective Memory) که گاه آن را حافظه تاریخی(Historical Memory) نیز می خوانیم، نمودار یا تجلی گذشته مشترکی است که گروه یا جماعتی را به گونه ای به یکدیگر پیوند می دهد.
پیوست‌ها

                                                 حافظه تاریخی چیست؟

 

حافظه جمعی(Collective Memory) که گاه آن را حافظه تاریخی(Historical Memory) نیز می خوانیم، نمودار یا تجلی گذشته مشترکی است که گروه یا جماعتی را به گونه ای به یکدیگر پیوند می دهد.حافظه تاریخی پهنه گسترده ای را در بر می گیرد که می تواند شامل رویدادهای تاریخی دیرپا یا گذرا باشد. خاطره فرهنگی(Cultural Memory) نیز جایگاه ویژه ای در پهنه حافظه تاریخی دارد، خاطره فرهنگی با آداب و سنن، میراث مکتوب و آفرینش های هنری و معماری شکل می گیرد و در نهایت خاطره فرهنگی به حافظه تاریخی یک ملت راه پیدا می کند.

حافظه یک ملت بزرگ از خرده حافظه های مختلفی تشکیل شده که بعضاَ به دلیل غفلت از اقوام و اقلیت های قومی و مذهبی، خرده حافظه های آنها وارد جریان حافظه تاریخی ملی نمی شود. از آنجا که تاریخ بازخوانی و تفسیر نسل حاضر از وقایع گذشته است پس گزینشی و انتخابی است. همه ما از دریچه ذهن خودمان به تاریخ نگاه می کنیم و آن را می نویسیم.

حافظه تاریخی به نوعی به مسئله هویت نیز نزدیک است. هویت نوع چیستی و کیستی فرد را مطرح می کند و در حقیقت به شکل عنصری مبارز و ستیزه جو در افراد هویدا می شود و فرد را در برابر دیگران تجهیز می کند. هویت بخشی از حافظه تاریخی را تشکیل می دهد. منظور از هویت همان هویت ملی است. در این تعریف باورها، ارزشها، هنجارها و نهادهای فرهنگی مثل زبان، دین، آداب و رسوم، ادبیات.....جای دارد. اگر اقوام و ملل بتوانند مشترکات خود را بشناسند همبستگی بیشتری پیدا می کنند و شهروندان یک کشور می شوند، اما با فراموشی این حافظه تمام این مجموعه به خطر می افتد.

حافظه جمعی امری ذاتی، تکوینی یا ژنتیکی نیست، مفهومی اکتسابی است که ساخته و مهندسی می شود و قدمتی به درازای عمر جوامع بشری دارد.هر گروه یا قومی گذشته مشترکی دارد که در این گذشته مشترک نه تنها در پی یافتن ریشه، هویت و پیوند جمعی است بلکه از پی یافتن و پرداختن آن گذشته مشترک به طرح چشم اندازی از آینده خود می اندیشد.   

آیا ما ایرانیان حافظه تاریخی داریم؟ با مطرح شدن این پرسش ، هر ایرانی صریحاَ پاسخ می دهد ما حافظه ای تاریخی با ریشه هایی قدیمی داریم. حتی قدیمی تر از دولت – ملت ها. به راستی این پاسخ معقول و قانع کننده است. اما به نقد احمد کسروی در مقدمه کتاب تاریخ مشروطه، خطاب به ایرانیانی که می پندارد آنان در فراموشی زودهنگام پیش آمدها سرگردانند و حافظه تاریخی آنان کم رنگ شده چه پاسخی می توان داد؟  در پاسخ شاید بتوان گفت حافظه تاریخی در بین ایرانیان نه قراردادی و ساخته پرداخته دولت- ملت هاست و نه زودگذر، بلکه امری واقعی و پایدار است. اما این حافظه بعضاَ  دربرخی از  مقاطع زمانی دچار ضعف شده است . و از اصلی ترین علل بروز ضعف حافظه تاریخی،  بی اعتمادی به تاریخ های رسمی است  و از تبعات ضعف حافظه تاریخی منتقل نشدن تجارب نسلها به یکدیگر و لذا تکرار اشتباهات تاریخی است. اما گاهی اوقات این ضعف مفید واقع  شده  و چراغ هدایتی به سوی آینده می شود. به طور مثال فراموش کردن هشت سال جنگ تحمیلی با رژیم بعثی عراق اگرچه بسیار دشوار بود اما سازنده بود. اما همیشه قوت حافظه تاریخی سازنده نیست .مثالی که ملموس باشد برای این ادعا، به واقعه هولو کاست می توان اشاره داشت. این واقعه را نمی توان هرگز انکار کرد زیرا علاوه بر آن که در حافظه ملت ها نقش بسته است، مستندات آن نیز  وجود دارد، اما  همین فاجعه بعضاَ مورد سوء استفاده قرار گرفته و  با توسل به این فاجعه برای تشکیل  دولت اسرائیل افسانه سازی کردند.

میراث زدایی یکی دیگر از دلایل ضعف حافظه تاریخی است . در خاطرات عین السلطنه در مورد رویدادهای سال های پایانی  سلطنت قاجار و شکل گیری مجلس مؤسسان نقل شده است: به دنبال این وقایع خبر آوردند که جمعی از مردم کتیبه های بسیاری از اماکن عمومی در سطح شهر تهران و در برخی از شهرهای دیگر را به زیر کشیده اند. از جمله  درمسجد سپهسالار کتیبه مدرسه ناصری را  خشت هایش را کندند و بردند . مدرسه یوسف خان سنگلج که بر سردرش اسم فتحعلی شاه قاجار بود را هم کندند و به سرنوشت مسجد سپهسالار دچار شد. حتی کتیبه دارالفنون که اسم ناصرالدین شاه بر آن بود را کندند و تخریب کردند. کوچه قجرها را هم نامش را تغییر دادند و گذاشتند کوچه غربیان. به طور یقین این میراث زدایی ها گسستگی هایی به دنبال داشته و این گسستگی ها به نوعی خاطره تاریخی مردمان را از میان می برد تا خاطره پرداخته شده ای به جای آن بنشاند، این گونه میراث زدایی پیامدهایی دارد که نشانه های آن را بیشتر در بحران های هویت جمعی می بینیم. مسأله گسست فرهنگی در هر دوره ای گلنگ بر گرفته و به جان مظاهر دوره گذشته می افتد ، اشاره ای که دکتر کاتوزیان در قالب جامعه کلنگی دارد . وی معتقد است که خاطرات تاریخی ما  همواره در معرض خطر است که  مبادا هوا و هوس های کوتاه مدت جامعه به جانش بیفتد و چیزی به جا نگذارد. با توجه به تحلیل  کاتوزیان ، شاید بتوان به ادعای احمدکسروی در مورد نبودن حافظه تاریخی در میان ایرانیان قدری با تسامح  نگریست. اماهنوز  اعتقاد  بر این است،  ملت ایران دارای حافظه ای تاریخی با قدمتی به اندازه عمر این سرزمین است و شاهد این ادعا را در قصه های مادر بزرگها، متلها،  پوشش ظاهری افراد، معماری، مهندسی مزارع، ترئینات داخلی خانه ها، گویش هاو حتی طبخ غذاها و......می توان یافت.و اما شاهدی مستدل تر که می توان بیان کرد پابرجا ماندن این آداب و رسوم در گذر حملات متوالی از سوی اقوام مختلف که  به این آب و خاک شده است  و اما در نهایت در این فرهنگ مستحیل شدند.

 

+ یکشنبه ۲۲ دی ۱۳۹۲ ساعت ۲۲:۵۵
نظر شما
نام:
ایمیل : * نمایش داده نمی‌شود
نظر شما: