دکتر مولود ستوده

دکتری: تاریخ محلی دانشگاه اصفهان، ۱۳۹۲
کارشناسی ارشد: دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد، ۱۳۷۴
کارشناسی: دانشگاه یزد، ۱۳۶۹

نگاهی به سیر اسناد کاغذی ایران

نگاهی به سیر اسناد کاغذی  ایران اسناد آرشیوی یکی از مهم ترین منابع تحقیقات تاریخی مورخان به شمار می آید که بر اساس محتوا و انتقال آن از گذشته به زمان حال مورخان اهمیت بسیاری دارد. این منبع دست اول نه تنها از لحاظ محتوایی بلکه از لحاظ شکل گیری در فضای نگارشی و اداری جوامع مختلف قابل بررسی و پژوهش می باشد...
اسناد آرشیوی یکی از مهم ترین منابع تحقیقات تاریخی مورخان به شمار می آید که بر اساس محتوا و انتقال آن از گذشته به زمان حال مورخان اهمیت بسیاری دارد . این منبع دست اول نه تنها از لحاظ محتوایی بلکه از لحاظ شکل گیری در فضای نگارشی و اداری جوامع مختلف قابل بررسی و پژوهش می باشد . هنگامی که اسناد از این منظر مورد مطالعه قرار می گیرند ، شکل گیری و حیات آنها می تواند حاکی از علاقمندی افراد به ثبت اطلاعات شخصی و اجتماعی خود باشد . به عبارتی انسان ها در حیات مادی و معنوی جمعی و فردی خود برای حفظ و انتقال اطلاعات سعی در منقوش نمودن و یا نگارش آن داشته اند که این عامل را می توان شالوده اصلی ثبت اطلاعات و شکل گیری سند به شمار آورد . قدیمی ترین اشاره ها به تاریخچه اسناد شامل لوحه های گلی است که بازرگانان اطلاعات مالی خود را بر روی آن ثبت کرده و به منظور حفاظت از آنها ، لوحه ها را در معابد و جاهای امن نگهداری می کردند . شاهان نیز فرامین خود را بر انواع لوحه ها با شکل ها و اندازه های مختلف حک می نمودند . با مشاهده آسیب پذیری این لوحه های گلی ، شاهان روش دیگری برگزیدند و فرامین و شرح پیروز های خود را بر تخت سنگ های عظیم نقش بستند تا از حوادث دوران در امان بماند . علاقه آدمی به ثبت اطلاعات وی را به یافتن راه حل های تازه ای واداشت و در نتیجه با بکار بردن پوست و ساخت کاغذ ، اسناد نه تنها در مدت زمان کوتاه تری نوشته و از قابلیت حمل راحت تری برخوردار شدند بلکه کمک بسیاری به گسترش نظام دیوانی و اداری دوره های تاریخی نمود .
با نگاهی به گذشته دور اسناد تاریخی می توان نقطه آغازینی را در چرخه حیات این منبع تاریخی فرض نمود که همواره تحت تاثیر عواملی چون دانش و تکنولوژی زمان خود قرار داشته است . با این فرض ، این چرخه حیات به طور مستقل در دوره ای از تاریخ با اختراع کاغذ آغاز شد ، با توسعه صنعت کاغذ سازی و عرضه کاغذ های مختلف دچار تحولات بسیار گردید و با بالا رفتن سطح سواد افراد و تعداد باسوادان جامعه که قادر به نگارش و ثبت اطلاعات بودند گسترش چشمگیری یافت . در کنار عوامل ایجاد کننده عوامل انسانی و طبیعی منجر به نابودی حجم بسیاری از اسناد تولید شده در دوره های گذشته گردید . به عنوان مثال اسناد در ایران مانند تاریخ پر فراز و نشیب آن متاثر از حوادث و وقایع زمان خود بود . در ابتدا وابستگی اسناد به نظام دیوانی باعث گردید که با شکل گیری دیوان ها ، انواع مختلف اسناد مالی ، اداری و نظامی شکل گرفته و مورد استفاده قرار گیرد و با از هم پاشیده شدن نظام دیوانی بر اثر فروپاشی سلسله ها و حکومت ها بسیاری از مکاتبات منسوخ و یا معدوم گردید . گاه صاحب منصبان دیوانی که مورد غضب قرار گرفته و معزول و یا مقتول می شدند اسناد دیوانی به همراه آنها از بین می رفتند . تنها اسناد محدودی از گذشته در دسترس است که بنا به دلایلی مانند زیبایی طرح و نقش ، نوع خطاطی و یا ارتباط عاطفی صاحبان آن با گذشته خود محفوظ ماندند . در کنار عوامل انسانی که نقش بسزایی در نابودی اسناد بازی کردند آسیب های طبیعی از جمله حملات موریانه ، موش ، حشرات مختلف ، اسیدیته و یا پاره شدن اسناد را نباید از نظر دور داشت . البته برخی اسناد وقفی به جهت اعتبار مالی آن و تلاش متولیان برای حفظ اسناد و مدارک مربوطه از طول عمر بیشتری برخوردار بوده اند . در کنار این عوامل مخرب ، تلاش برای جلوگیری از پراکندگی و نابودی اسناد تاریخی برخی نویسندگان را بر آن داشت تا از روی نامه ها و فرامین مهم رونویسی کرده و مجموعه اسناد رونویسی شده را به صورت کتاب در آوردند . این کتاب ها تحت عنوان منشات محتوای تعداد قابل توجهی از اسناد را حفظ کردند .
در حال حاضر حجم انبوهی از اسناد متعلق به اواخر دوره قاجار ، پهلوی و انقلاب اسلامی در آرشیو ملی ایران و دیگر آرشیوهای شخصی و دولتی نگهداری می شوند . حتی با مطالعه سریع فهرست می توان دریافت تا چه حد از حضور عوامل مخرب کاسته شده است . اما باید علل مختلفی را در شکل گیری حجم قابل توجه اسناد این دوره ها نسبت به دوره های قبل از خود برشمرد . دردوره قاجار کاغذ یکی از اقلام مهم وارداتی در دوره قاجار بود که از روسیه و دیگر کشورهای اروپایی وارد می شد . وفور ماده اولیه نگارش که به راحتی و در مقیاس بیشتری نسبت به کاغذهای محدود و دست ساز کارگاهی در اختیار نظام دیوانی و جامعه قرار گرفته بود نقطه عطفی در تولید اسناد کاغذی به شمار می آید . افتتاح مدارس ، بالا رفتن سطح سواد عمومی ، انتشار کتاب و روزنامه و گسترش نظام اداری در اواخر دوره قاجار را می توان از دیگر علل افزایش تقاضا برای کاغذ و ثبت اطلاعات دانست .
آغاز دوره پهلوی را از چند منظر باید نقطه عطفی در تولید اسناد دولتی و شخصی محسوب نمود . سیاست داخلی دولت پهلوی نظام اداری ایران را دچار تحولات بسیار ساخت . در این نظام متمرکز کشور بر خلاف گذشته که به چند ولایات تقسیم می شد و هر یک از ولایات زیر نظر شاهزادگان و حکامی اداره می شدند که کمتر تمایلی به اطاعات از دولت مرکزی داشتند ، ایران به چند استان تقسیم گردید و استانداری و فرمانداری ها تاسیس گردیدند . استانداران زیر نظر وزارت کشور تعیین شده و مستقیما زیر نظر این وزارت خانه فعالیت می کردند . بعد از استانداری فرمانداری ها و ادارات دولتی قرار داشتند . نقطه عطف دیگری که در گسترش تولید سند نقش داشت سیاست آموزش عمومی در دوره پهلوی بود . طبق این سیاست آموزش برای تمامی افراد بی سواد اجباری گردید ، کودکان در ساعات روز مشغول به تحصیل شدند و افراد بزرگسال و شاغل ناگزیر شدند به صورت شبانه و در کلاس های اکابر درس بخوانند و سواد خواندن و نوشتن داشته باشند . به این ترتیب استفاده از کاغذ نسبت به گذشته در تمامی سطوح جامعه رواج بیشتری یافت .
ادارات برای ارائه گزارش های ادرای خود ناگزیر به تنظیم مکاتبات و گزارش های دقیق شدند و از طرفی با از بین رفتن فضای اقتدار حکام محلی بر امور مردم بسیاری از خواسته های خود را به صورت مکتوب به ادارات دولتی ارائه می نمودند و این ارتباط بین دستگاه های دولتی با وزارت خانه ها و دیگر ادارات و هم چنین جامعه باعث شد تا حجم انبوهی از اسناد تولید گردد. با پیچیده تر شدن نظام اداری ایران در دوره های بعد حجم اسناد و مکاتبات نیز افزایش یافت و انواع مختلفی از اسناد مورد استفاده قرار می گرفت . در این دوران به منظور سهولت خواندن متن نامه ها و سرعت در تکثیر آن به مرور انواع دستگاه های تایپ جانشین نویسندگانی گردیدند که به جهت خوشنویسی در ادارات استخدام شده بودند . در سال های اخیر با ورود رایانه و انواع برنامه های نگارشی و ویرایشی که کاربرد وسیع ، سریع و آسانی داشتند جایگزین دستگاه های تایپ گردیدند . ایجاد اتوماسیون های اداری و استفاده از اسناد دیجیتالی گام بعدی بود که به سرعت جای خود را در فضای نگارشی و تحقیقی باز کرد . از طرفی طرفداران حفظ محیط زیست به منظور کاستن از قطع درختان از این روند بسیار استقبال گردند و سیاست صرفه جویی در مصرف کاغذ باعث گردیده تا از تولید حجم انبوهی از اسناد کاغذی کاسته شود . به عبارتی کاربرد وسیع اسند دیجیتالی را می توان نقطه پایانی برای به سر رسیدن عمر اسناد کاغذی دانست . دوره ای که بزودی کاربرد اسناد کاغذی به سر خواهد آمد و اسناد دیجیتالی به طور کامل جایگزین اسناد خطی خواهند شد و در آینده ای نه چندان دور آن تعداد اسناد کاغذی که از گذشته باقی مانده اند در زمره میراث فرهنگی و موزه ای کشورها در خواهد آمد .
+ سه‌شنبه ۱۷ تیر ۱۳۹۳ ساعت ۰۸:۵۳
نظر شما
نام:
ایمیل : * نمایش داده نمی‌شود
نظر شما: