ابوالحسن علی بن زید بیهقی معروف به ابن فندق حدود چهارصد و نود هجری در روستای ششتمد از توابع بیهق به دنیا آمد1. او از نویسندگان پرکار دورۀ خویش بود. تاریخ بیهق با رویکرد تاریخ محلی یکی از مهم‌‌ترین کتاب‌های ابن فندق و آثار موجود است که در سال‌های پایانی عمرش، به سال 563 ه به نگارش درآمده است. تاریخ بیهق به تاریخ و جغرافیا و شرح احوال و آثار و انساب اهل علم و ادب، دولتمردان، بزرگان، سادات و خاندان‌های معتبر ناحیه بیهق به زبان فارسی پرداخته شده است. تاریخ بیهقی به سال 1317 ه. ش. توسط احمد بهمنیار تصحیح و تحشیه شد و در انتشارات کتابفروشی فروغی به زیور طبع آراسته گردید. تاریخ بیهق متضمن نکات و دقایقی است که در دیگر کتب مشابه دیده نمی-شود. از جمله ویژگی‌های شاخص مقدمه نسبتاً طولانی تارخ بیهق است. در این مقدمه به مطالبی اشاره شده که قابل تأمل و تعمق است.
مقدمه کتاب با اشاراتی دربارۀ فواید و ویژگی‌های علم به ویژه علم تاریخ آغاز شده است. بیهقی چندین علم را "عزیز"و شریف دانسته علم حدیث، علم انساب و علم تاریخ2. علم و علم آموزی را سبب آرامش خیال و انیس روح و روان ذکر کرده که سعادت و کمال دنیوی و آخروی بشر را نیز به ارمغان می‌آورد3. علم تاریخ را علمی رو به فراموشی دانسته که علت آن عدم مورخین حاذق و آگاه به چگونگی نگارش حوادث و رویدادها است. مورخ آگاه در ترویج و افزایش ارزش علم تاریخ تأثیرگذار است و با دید باز و آگاهانه به دور از تعصب به ثبت و ضبط وقایع می‌پردازد. تاریخ از نظر او علم ادیان و ابدان است4. در علم ادیان باب آشنایی مردم با تاریخ انبیاء و پیامبران، خلفا و رهبران دینی جامعه گشوده شده و در علم ابدان به دلیل تشابهات حوادث تاریخی –گذشته و حال- از تشابهات استفاده شده.
بیهقی در مقدمه تاریخ بیهق فواید متعددی را برای علم تاریخ برشمرده تا کاربردی بودن این علم را نشان دهد. این مقدمه خود دلیلی است بر اینکه علم تاریخ از ادوار گذشته مورد طعن و حسد بوده و بیهقی درصدد برآمده با دلایلی به شبهات و ایرادات متعدد منتقدان و خرده‌گیری‌های کوته نظران زمان خویش و آینده جواب دهد. آنچه کتاب بیهقی را شاخص و مهم کرده دقت و توجه بیهقی نه تنها دربارۀ بیان وقایع تاریخی بلکه ظرافت طبع او در پاسخ به برخی از مسائل و مشکلات علم تاریخ است. فواید و ویژگی‌های که برای علم تاریخ برشمرده امروزه نیز استفاده می‌شود به طوری که از هر دانشجوی تاریخ فواید مطالعه تاریخ را بپرسند به قطع یقین چند مورد از موارد او با آنچه بیقهی ذکر کرده، همخوانی دارد و مطالب ابن فندق را فهرست‌وار بیان می‌کند. علاوه بر این علاقۀ شخصی و علاقمندی و شیرین بودن تاریخ را نیز همراه آن می‌کند.
تاریخ در نزد عامه عبارتست از ذکر تیتر‌وار اسامی پادشاهان و سلسله‌ها، جنگ و صلح‌، سقوط و صعود و ... اما برای مورخ و علاقمندان به تاریخ آکادمیک تاریخ چیزی فراتر از موارد فوق است. همین امر سبب شده ابن فندق تاریخ را "علمی لذیذ است [و] مقبول" بداند5. علمیِ لذیذ است که بر دل و جان نشیند و همدلی مورخ را با موضوع مورد بحث به همراه داشته باشد تا فکر و ذهن را به چالش و تأمل وادارد. اگر کتاب‌های تاریخ با ثبت و ضبط جنگ و خونریزی و شرارت قدرتمندان پر شده است در پس آن علل متعددی پنهان شده است. شجاعت و دلیری، ترس و وحشت، زیاده‌خواهی، حرص و آز و بی-تدبیری و بی‌کفایتی، برنامه ریزی و نظم، آینده نگری و بلند نظری ، نیکی و بدی و ..... این موارد جزء علم اخلاق قرار دارند و دید و برداشت افراد سبب تقویت یا ضعف این صفات اخلاقی در جامعه ‌شود. ابن فندق یکی از فواید تاریخ را عبرت آموزی ذکر کرده است6. عبرت آموزی در پس پردۀ یادگیری از عملکرد خوب یا بد دیگران است و عقل را سرلوحه امور قرار دادن. همین امر سبب ‌شده علم تاریخ، علمی که هر لحظه بر آن افزوده شده و لحظات گذران فرد به تاریخ تبدیل شود علمی لذیذ و عزیز و مقبول شود. علمی که به طور غیرمستقیم وظیفه دارد بشر را در راه سعادت و کمال دنیوی و آخروی قرار دهد و این امر امکانپذیر نیست مگر با آگاهی، آموزش و یادآوری که بخشی از رسالت تاریخ و مورخ است. برای کاربردی شدن موارد فوق بایست شناخت و آگاهی خود را از تاریخ افزایش دهیم که این امر سبب لذت و بهره‌وری بیش‌تر از علم تاریخ می‌شود و چه لذتی بالاتر از دانایی و آگاهی. لذت دانایی زمانی برای فرد حاصل شده که بر جنبه‌های مختلف و متعدد تاریخ یک ملت یا قوم و حتی خردتر از آن احوال و سرگذشت فردی آگاه شود. تاریخ لذت بردن از آشنایی با فرهنگ و تمدن، سنن و آداب و رسوم، آراء و عقاید، روحیات و خلق و خوی ملل، پیروزی‌ها و شکست‌ها و به طور کلی سابقۀ تاریخی ملت و جامعۀ است. لذت از سیر در زمان‌ها و مکان‌های مختلف، لذت از جایگزینی و همزاد پنداری با شخصیت‌های تاریخی. لذت از بهره‌وری از تجارب گذشتگان در زندگی روزمره، لذت از خواندن سفرنامه‌ها، فرهنگ‌نامه‌ها و خاطرات. لذت مشاهدۀ استمرار حیات و زندگی حتی در بحرانی‌ترین و سخت‌ترین زمان‌ها، با تمام مصائب و مشکلاتی که برای ملتی رخ داده و حتی پس از گذر این دوره، جامعه ظرفیت‌ها و استعداد‌های خویش را بروز داده است. لذت از همراه نمودن قومی یا ملتی در دستاوردها و پیشرفت‌های فرهنگی و تمدنی- اضمحلال سلجوقیان و مغولان در فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی- . اگر به علم تاریخ از دریچۀ فانی بودن و گذران بودن دنیا نگریسته شود مواجه با مشقات و مصائب در زمان سختی و بحران، آسان‌تر و راحت‌تر خواهد بود. این نکات سبب لذت بخشی و فرح بخشی علم تاریخ شده است.
پی‌نوشت‌ها:
1: بیهقی، ابوالحسن علی بن زید، تاریخ بیهق، تصحیح و تألیفات احمد بهمنیار، چ2، کتابفروشی فروغی، بی‌تا، بی‌جا: 2.
2: بیهقی: تاریخ بیهق: 3.
3: بیهقی، تاریخ بیهق: 5.
4: بیهقی، تاریخ بیهق: 7.
5: بیهقی، تاریخ بیهق: 8.
6: بیهقی، تاریخ بیهق: 8.