حبیب حیاری

دکتری: دانشجوی دکتری تاریخ محلی دانشگاه اصفهان
کارشناسی ارشد: دانشگاه بیرجند، ۱۳۹۰
کارشناسی: دانشگاه چمران اهواز، ۱۳۸۸

خشکسالی سه ساله در عهد ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۹۱-۱۲۸۸ه.ق)

خشکسالی سه ساله در عهد ناصرالدین شاه قاجار (1291-1288ه.ق) پدیده خشکسالی ناشی از نیامدن باران و نزولات جوی است ایران به لحاظ جوی با توجه به قرار گرفتن بین دو رشته کوه البرز و زاگرس که مانع ورود بادهای مرطوب دریای خزر و مدیترانه به بخش مرکزی است...
پیوست‌ها
پدیده خشکسالی ناشی از نیامدن باران و نزولات جوی است ایران به لحاظ جوی با توجه به قرار گرفتن بین دو رشته کوه البرز و زاگرس که مانع ورود بادهای مرطوب دریای خزر و مدیترانه به بخش مرکزی است سرزمین گرم و خشک محسوب می شود. لذا پدیده خشکسالی امری بسیار متداول و البته ملال آور برای مردم ایران بوده است. در طول تاریخ هم ما شاهد قحطی و خشکسالی های متعددی در نقاط مختلف ایران(سیستان 220ق، ری و طبرستان 280ق، خراسان 532ق و...) بوده ایم. که در اسناد و مدارک تاریخی و اشعار فردوسی نیز به این پدیده اشاره شده است. این امر در اداوار تاریخی وضعیت اجتماعی را سخت تحت تأثیر خود قرار داده است و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی ناگواری را در پی داشته است. دوره ناصری در عهد قاجار به این لحاظ یکی از ادوار مهم تاریخی است. در این نوشتار به بررسی خکشسالی سه ساله عهد ناصرالدین شاه در 1288ق می پردازیم و در انتها تبعات اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی آن را بررسی خواهیم کرد.
ایران در دوره ناصر الدین شاه از 1277ق تا 1288ق به تناوب دچار خشکسالی شد. این وضعیت محیطی مردم و حکومت را دچار بحران کرد به طوری که؛ قحطى 1277ق، به آشوب شهر و اعدام کلانتر پایتخت منجر شد. در سال های 1280ق، 1283ق و 1284ق نیز قحط و غلا مملکت ایران را فرا گرفت که خیلى بدتر از خشکسالى اول و دوم بود، اما سخت ترین آنها خشکسالی 1291-1288ق بود که 18 ماه باران نیامد. و بنا به نوشته افضل الملک «خشکسالی» سه سال به طول انجامید. قحطی، گرانی، آشوب، ناامنی، مرگ ومیر، شیوع بیماری های واگیردار و مهاجرت، از نتایج آن بود و وضعیت اجتماعی متفاوتی را به وجود آورد. مردم شهرهای دچار خشکسالی در نتیجه قحطی برای فرار از مرگ گوشت چهارپایان و حتی گوشت انسان ها را می خوردند نکته قابل تأمل آنکه چنین پدیده شومی در اداور گذشته هم وجود داشته است و نشان از تأثیر خکشسالی در انحطاط ارزش های انسانی و اخلاقی نیز دارد. وجود نشانه هایی از انحطاط ارزش های انسانی و اخلاقی بازتاب وضعیت سخت معیشتی آن دوران است. پر واضح است با از بین رفتن ارزش های انسانی و اخلاقی در یک جامعه دیگر هر اقدامی مجاز شمرده می شود و بایدها و نبایدها ارزش یکسانی پیدا می کنند. اشاره افضل الملک به بیان احوال آن دوران گواه مدعای فوق است: «و اللّه! به رأى العین دیدم که مردم در سر گذرها از گرسنگى مى‏مردند. ...کار به جایى کشید که خون گوسفندان کشته را جمع کرده، در آتش گذاشته، قدرى گرم کرده، مى‏خوردند. پوست خیک روغن و شیره را اگر مى‏یافتند، مى‏خوردند. مردم بیچاره اگر بچه را پنجساله یا شش‏ساله، که ممیز نبود، گول زده، به خانه‏ى خود برده، او را کشته، در دیگ انداخته و جوشانیده مى‏خوردند. «بچه‏خوره» یک عنوانى بود که اگر اغنیاء مى‏خواستند بچه‏هاى خود را بترسانند، مى‏گفتند: هیچ مگو که بچه‏خوره آمده است! لهذا، بچه‏ها ساکت مى‏شدند. بسى بچه‏ها را از دیگ‏هاى خانه‏ى مردم پخته درمى‏آوردند» اعتمادالسلطنه نیز اشاره به قحطی و گرانی می کند و می نویسد: «خشک‏سالى‏ سال گذشته باعث ترقى اجناس شد و کار بر مردم سخت آمد و همگى بستوه شدند» گرانی و به تبع آن عدم امنیت یکی دیگر از نتایج این وضعیت بود. قیمت یک من نان به پنج قران و ده شاهى رسید. این خکشسالی پیامدهای دیگری نیز به دنبال داشت.
در تهران و مضافات؛ نزدیک به صد هزار تن مردند، و کسى به شست‏وشوى آنان دست نمى زد. در ولایات، از خوردن گوشت گربه و سگ ابایی نبود. اجسادی که برای مدتی دفن نمی شدند و خوردن گوشت حیوانات و حتی انسان ها بی تردید مشکلات بهداشتی و شیوع انواع بیماری ها را به دنبال داشت. از همه مهمتر کاهش جمعیت کشور است. رالینسون شمار نفوس ایران را در 1267ق ده میلیون نفر تخمین زده است. نویسنده دیگری جمعیت کشور را در 1289ق چهار میلیون برآورد کرده است دیگر مورخان نیز به طور متوسط جمع نفوس را در 1289ق شش تا هفت میلیون نوشته‏اند. باز به گفته همان بینندگان خارجى، تنها در قحطى 88- 1287ق نزدیک به دو میلیون نفر جان خود را از دست دادند. میرزا ابراهیم بدایع‏نگار نیز شمار مردگان را «چهار کرور» ثبت کرده است. اگر هیچکدام از آن ارقام را دقیق ندانیم زمینه تقلیل فاحش جمعیت را با توجه به مرگ و میر و اوضاعی که در بالا به آن اشاره شد به راحتی مى‏توان تشخیص داد. علاوه بر اینها مهاجرت عده‏اى را به علت فقر و بیکارى باید در نظر گرفت. البته حکومت نیز اقدمات پراکنده ای برای قحطی زدگان انجام داد.
این شرایط باعث شد تا حکومت نیز اقدامی در جهت تأمین نیازهای مردم بکند هرچند به صورت مقطعی و به ظاهر فقط در پایتخت انجام شد اما بهر جهت گوشه ای از مشکلات مردم را مرتفع می کرد. «سرپرستی برخی از فقرا» و «توزیع نان» از این گونه اقدامات بود. ناصرالدین شاه بنا به نوشته افضل الملک دویست نفر از فقرای تهران را جهت تأمین معیشت به «ناظم خلوت» خود سپرد و به دیگر صاحبمنصبان نیز هر یک بیست الی سی تن را سپرد که عهده دار مخارج ایشان شوند . همچنین میرزا حسین خان سپهسالار که در آن سال ها صدراعظم ایران بود هر روز نان بین مردم توزیع می کرد و به قول اعتماد السلطنه: «بقدری بذل و کرم کرد و بطوری دینار و درم داد که هر روزه مردم در میدان مشق طهران جمع شده ... بسا روز شد که پنجهزار تومان پول به گدایان میداد» همدردی و همراهی صدراعظم ایران در مشکلات معیشتی مردم سبب شد دیگر صاحبمنصبان و اعیان هم در حد توان خود به مردم کمک کنند جان کلام آنکه؛ ایران به لحاظ جغرافیایی و شرایط جوی در موقعیتی قرار دارد که در مقاطع مختلف تاریخ، خشکسالی و قحطی را تجربه کرده است و همواره اکثر شرایط و پیامدهای مختلف ناشی از خشکسالی از جمله مشکلات اقتصادی و اجتماعی که در نهایت زمینه انحطاط ارزش های اخلاقی و انسانی را در پی داشته است تکرار شده است.
1. شعبانی، امامعلی، مهرعلی تبار، حمیده؛ حوادث و بلایای طبیعی در قرون میانه تاریخ ایران، «تحقیقات تاریخ اجتماعی». س 1، ش 1، 1392، ص 41.
2. راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، ج 1، تهران: نگاه، 1378، چ دوم. ص 643.
3. راوندی، همان، ج 6، صص 489-488.
4. افضل الملک، غلامحسین، افضل التواریخ، تهران: تاریخ ایران، 1361، ص 393.
5. اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، صدرالتواریخ، تهران: روزبهان، 1357، چ دوم. ص 267.
6. راوندی، همان، ج6، ص 489.
7. افضل الملک، همان، ص 396؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، تاریخ منتظم ناصری، ج3، تهران: دنیای کتاب، 1367، ص 1927.
8. حاجی میزرا حسین خان سپهسلار یکی از پیشگامان اصلاحات اداری عهد ناصر الدین شاه بود برای اطلاعات بیشتر: نک به: اندیشه ترقی و حکومت قانون عصر سپهسلار، فریدون آدمیت
9. اعتمادالسلطنه، صدرالتواریخ، صص 268-267
+ شنبه ۹ آبان ۱۳۹۴ ساعت ۰۹:۰۸
نظرات
حسن شادپور
حسن شادپور، متن خوبی بود ولی به نظر من اغراق شده است
آدینه ۲۷ آذر ۱۳۹۴ ساعت ۱۷:۰۹
حبیب حیاری
حبیب حیاری، ممنون از اظهارنظر شما. در مورد اتفاقات روی داده ما به مراتب چنین مواردی را شاهد بودیم برای نمونه می توان به حمله افغان ها در زمان شاه سلطان حسین اشاره کرد.
شنبه ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۵ ساعت ۱۰:۴۷
نظر شما
نام:
ایمیل : * نمایش داده نمی‌شود
نظر شما: